Prawo karne – co je definiuje?

Prawo karne należy do ważniejszych gałęzi prawa, a jego wpływ na życie całego społeczeństwa jest trudny do przecenienia. Od jego kształtu zależy nie tylko los jednostek, ale także poczucie sprawiedliwości i bezpieczeństwa u ogółu obywateli. Poszczególne regulacje nie są jednak tworzone przypadkowo, a stanowią część szerszego systemu, który pozwala państwu na prowadzenie przemyślanej polityki kreowania zachowań zbiorowości i pojedynczych osób.

Jakie są źródła prawa karnego?

Prawo jest jednym z podstawowych elementów zapewniających spójność każdej większej społeczności. Jasne normy regulujące wzajemne stosunki, zasady podstępowania oraz sposoby rozwiązywania sporów są niezbędne w liczniejszej grupie, w skład której wchodzą osoby, których więzy są na tyle odległe, że nie mają już dla jednostek żadnego praktycznego znaczenia. Nie bez przyczyny pierwsze systemy prawne pojawiały się stopniowo wraz ze wzrostem liczebności powstających klanów i plemion, by zostać skodyfikowane podczas fazy rozwoju miast i tworzenia się państw. Codzienne relacje między jednostkami i całymi grupami stały się na tyle złożone, że nie było możliwe dalsze funkcjonowanie na zasadach sprawdzających się w niewielkich grupach krewniaczych.

Z punktu widzenia jednostek tworzących społeczeństwo jednym z najważniejszych zadań prawa jest z jednej strony porządkowanie rzeczywistości i nadawanie jej odpowiednich ram, z drugiej – gwarantowanie przewidywalności i niezmienności panujących reguł. Choć prawo staje się również narzędziem sprawowania władzy, to trzeba pamiętać, że także ta funkcja, wzmacniając panujący ład społeczny, sprzyja interesowi składających się na społeczeństwo osób. Z dzisiejszej perspektywy postanowienia dawnych kodeksów wydają się najczęściej drakońskie. Może dziwić zarówno anegdotyczna już, bo wciąż przywoływana, zasada talionu z Kodeksu Hammurabiego, jak i obecna w prawach plemion starogermańskich zasada wypłaty odszkodowania rodzinie poszkodowanego. Trzeba jednak brać pod uwagę inne metody postępowania w panującej wówczas rzeczywistości społecznej, zwykle daleko okrutniejsze i powodujące większą liczbę ofiar, a także fakt, że na swój sposób równoważyły one zasadę sprawiedliwości i wpływu, jaki ma jej wymierzenie na całą społeczność – wyjaśnia przedstawiciel Kancelarii Adwokackiej Adwokaci Piotrowscy s.c., która specjalizuje się m.in. w prawie karnym.

Warto pamiętać, że żadne prawo nie pojawia się w próżni społecznej czy aksjologicznej. Powstające regulacje są zawsze odzwierciedleniem etapu rozwoju moralnego i organizacyjnego konkretnej społeczności. Choć wielu laikom prawo, zwłaszcza karne, jawi się jako zbiór zasad przypominających swoisty cennik – za określony czyn jest wymierzona dość jasno sprecyzowana kara – to w rzeczywistości jest ono złożonym systemem, w którym odbijają się mniej lub bardziej precyzyjnie wartości cenione w danym społeczeństwie, a także zasady moralne i dominująca filozofia postrzegania świata. Niezależnie od sporów filozofów prawa, którzy dopatrują się jego źródeł w prawie naturalnym bądź traktując je jedynie jako konstrukt kulturowy, prawa nie można rozpatrywać w oderwaniu od zasad i norm wypracowanych przez grupę, w której ma obowiązywać.

Zjawisko wzajemnego przenikania się elementów świata społecznego i obowiązującego prawa widać najlepiej w zmieniającej się filozofii kary we współczesnym prawie karnym. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym społeczeństw następuje odchodzenie od jej retrybutywnego do bardziej utylitarnego charakteru. W społeczeństwach ocenianych zwykle jako bardziej rozwinięte za kluczowy uznaje się wpływ kary na całą społeczność, a kwestia „odwetu” jest traktowana jako mniej istotna.

Nie można też zapominać, że w związku z rosnącym znaczeniem organizacji międzypaństwowych, w naszym przypadku Unii Europejskiej, znaczny wpływ na obowiązujące regulacje i ich podstawy wywierają wartości wspólne dla kultury europejskiej.

Prawo karne w Polsce

W obowiązującym w Polsce systemie prawnym najważniejszymi funkcjami prawa karnego jest ochrona społeczeństwa, przed jednostkami, które nie przestrzegają ustalonych przez ustawodawcę zasad. Istotne jest również wskazywanie na obszary znajdujące się pod szczególną opieką prawa – życie ludzkie, zdrowie, godność, ale również dobra materialne. Z tym zakresem wiąże się tzw. funkcja afirmacyjno-motywacyjna prawa karnego.

Wśród najważniejszych zadań stojących przed prawem karnym, jest precyzyjne określanie katalogu czynów zabronionych, oraz wskazanie, jakie środki mogą zostać zastosowane w razie ich popełnienia. Reguła ta gwarantuje wskazanie zakresu możliwych kar, wykluczając jednocześnie zastosowanie takich, które nie zostały jasno opisane jako możliwe w konkretnej sytuacji. Jednocześnie prawo karne ma za zadanie umożliwienie kompensacji poniesionych przez poszkodowanego strat.

Polskie prawo karne powinno zapewniać działanie prewencyjno-wychowawcze w stosunku do sprawcy, ale także całego społeczeństwa pokazując jasno konsekwencje popełniania określonych czynów. Ważny jest również odbiór społeczny orzeczonych kar oraz to, w jakim stopniu odpowiadają one społecznemu poczuciu sprawiedliwości.

Najważniejszymi źródłami prawa karnego są w Polsce zapisy Konstytucji oraz przepisy zawarte w Kodeksie Karnym, oraz w poszczególnych ustawach. Zarówno ich postanowienia, jak i orzekane wyroki muszą jednak uwzględniać również zawarte umowy międzynarodowe, w tym regulacje związane z prawem unijnym.

Środkami, które ma do swojej dyspozycji prawo karne, są grzywny oraz kary ograniczenia i pozbawienia wolności. W pierwszym przypadku kara ma charakter finansowy i wymaga zapłacenia określonej przez sąd kwoty, którą wylicza się w oparciu o przewidzianą za dany czyn ilość tzw. stawek dziennych oraz jej wysokość uzależnioną od dochodów i sytuacji majątkowej sprawcy.

Kara ograniczenia wolności może być orzeczona na okres od 1 do 18 miesięcy i może polegać na pozostawaniu w wyznaczonym przez sąd miejscu, wykonywaniu określonej pracy w wyznaczonym wymiarze czasowym i miejscu. Może to być praca społecznie użyteczna, ale także zobowiązanie do przekazywania części wynagrodzenia na wskazany cel.

Kara pozbawienia wolności oznacza przebywanie w izolacji w zakładzie karnym. W takim przypadku sprawca może zostać skazany na karę terminową od 1 miesiąca do 15 lat, karę 25 lat pozbawienia wolności lub dożywocie.

Gwarantem sprawiedliwego rozstrzygania spraw karnych jest niezawisły sąd oraz odpowiednia procedura karna, w ramach której osoba oskarżona ma prawo do korzystania z pomocy obrońcy. Po ustaleniu okoliczności dotyczących konkretnego zdarzenia i ocenie zebranego materiału dowodowego sąd wydaje wyrok, od którego oskarżony może złożyć apelację. W postępowaniu karnym może również brać udział osoba pokrzywdzona, powołując swojego pełnomocnika.

System wymiaru sprawiedliwości musi gwarantować zarówno prawa pokrzywdzonego, jak i oskarżonego czy skazanego. Od tego, jak sprawnie będzie o funkcjonował, zależy nie tylko powszechne poczucie sprawiedliwości, ale również zaufanie do państwa i jego organów. Prawo karne, biorąc swój początek w normach i wartościach wyznawanych przez jednostki, ma wpływ na zmianę i kształtowanie zachowań, ale również przyczynia się do formowania postaw i pośrednio oddziałuje na wyznawany przez obywateli system aksjologiczny.